Margaritifera margaritifera. O mexillón de río.

O coñecido como “mexillón de río” ou “ameixa perlífera de río” e un molusco bivalvo en perigo crítico de extinción, que en Galiza, nos tramos superior e medio de ríos de augas limpas das provincias de Pontevedra, A Coruña e Lugo, acolle as mellores poboacións da especie dentro da Península.

Nos ríos da nosa comarca (Deza, Arnego e Ulla), tamén temos a sorte de contar con poboacións desta especie que está en continua regresión en toda Europa, algo que debe ser motivo para adoptar medidas cara a súa protección e conservación.

Algunhas destas medidas, levadas a cabo baixo o proxecto “Life + Margal-Ulla” (2010-2015), crearon polémica no Deza meses atrás, coa eliminación da presa da Tosta da Devesa no río Arnego, en Carmoega (Agolada).

O proxecto tiña no seu plan de actuación terminar con varios obstáculos nos ríos da comarca para contribuír á conservación das poboacións de mexillón e a toupa de río: dous no Deza (Silleda e Vila de Cruces), tres no Arnego (Agolada e Vila de Cruces), tres no Ulla (Santiso, Agolada e Palas de Rei) e un no río Pambre (Agolada e Palas de Rei).

Todos estes derrubamentos de presas, agás o da Tosta da Devesa, foron paralizados tralas protestas veciñais.

A continuación imos a resumir as características da especie, o seu hábitat e distribución, e as principais ameazas que sofre este molusco doceacuícola.

IDENTIFICACIÓN DA ESPECIE

Trátase dun molusco de auga doce, bivalvo de cuncha fráxil, negra e alongada e de gran tamaño (ata 15 cm. de lonxitude). O interior da cuncha é branco nacarado.

Holártica. Historicamente distribuída por todos os países da costa occidental europea, dende España ata a antiga URSS. En Europa aínda ten ampla distribución, e existen poboacións importantes en Alemaña, Escocia, Irlanda, Suecia e Finlandia. As maiores poboacións mundiais localízanse nos ríos de Karelia e da península de Kola (noroeste de Rusia).

Na Península Ibérica está presente en case todas as concas ao norte do río Miño ata o Narcea, nalgúns afluentes do Douro e polo menos nun do Tajo. Actualmente hai poboacións vivas de M. margaritifera en Pontevedra, A Coruña, Lugo, Asturias, Salamanca, Ávila e Zamora.

Mapa de distribución:

En recentes prospeccións está a comprobarse que a súa área de distribución diminúe de forma alarmante e que na maioría das poboacións non hai recrutamento de xuvenís.

^{(Mostraxe de Mexillón de río. Fonte: Proxecto Life+ Margal Ulla)}

HÁBITAT E BIOLOXÍA

Vive nos cursos superior e medio de arroios e ríos de augas limpas, pouco calizos e oligotróficos, excepcionalmente en canles artificiais deste tipo de ríos. En Galiza vive en ríos salmoneiros e troiteiros, en fondos de rochas, pedras e gravas, en ocasións con substratos finos e areosos, de augas limpas, osixenadas e moi pouco calcificadas. Son ríos de augas brandas e transparentes, xeralmente sombríos e pouco profundos. Os exemplares adoitan ser máis abundantes baixo a sombra de árbores de ribeira, onde viven cravados no substrato confundíndose coas pedras e cantos do fondo.

Con excepción do home, é unha especie que, en estado adulto, non ten practicamente inimigos.

As especies da familia Margaritiferidae incuban as súas larvas nas catro branquias, nas cales o marsupio está formado soamente polas dúas branquias internas ou externas. Parece que M. margaritifera ten capacidade de cambio sexual, de forma que os exemplares poden facerse hermafroditas cando a poboación diminúe os seus efectivos.

O número de gloquidios (larvas) incubados pode alcanzar os 10 millóns por exemplar e a súa liberación prodúcese entre xullo e agosto.

^{(Posta de Mexillón de río. Fonte: Proxecto Life+ Margal Ulla)}

Como en todas as náiades, as larvas ou gloquidios necesitan dun peixe hospedador intermediario para completar o seu desenvolvemento. Durante a época de reprodución, M. margaritifera solta millóns de larvas á auga. En condicións naturais, o gloquidio fíxase exclusivamente aos filamentos branquiais de troitas (Salmo trutta), reos (Salmo trutta trutta) e salmóns (Salmo salgar), onde pasa a metamorfose, cuxa duración é variable dependendo da temperatura. Os xuvenís viven enterrados a profundidades de 20 cm. ou máis, baixo as pedras do fondo .

Para que haxa poboacións sas da náiade, deben existir tanto boas poboacións dos peixes hospedadores dos seus gloquidios como de náiades adultas. Deste xeito, na época de reprodución das náiades, os peixes infestaríanse cos gloquidios, e tras a metamorfose, as náiades xuvenís caerían ao fondo onde establecerían novas colonias ou enriquecerían as xa existentes.

As posibilidades de que os salmóns e troitas contacten cos escasos exemplares de M. margaritifera son cada vez menores.

Ao ser unha especie moi lonxeva, que tarda preto de 10 anos en madurar, a desaparición dos seus peixes hospedadores provoca un efecto devastador, xa que o nacemento de novos exemplares é practicamente imposible unha vez van desaparecendo as poboacións parentais.

Segundo Bauer (1992) a esperanza de vida é entre 30 e 132 anos. En condicións favorables de alimentación, os xuvenís crecen rapidamente pero a duración de vida é menor. O exemplar máis lonxevo coñecido procede do río Keret (Karelia, Rusia), cunha idade de 167 anos (Ziuganov et ao., 1994; Ziuganov et ao., 2000). Os exemplares ibéricos parecen ter unha vida máis curta (35 anos).

PRINCIPAIS FACTORES DE AMEAZA

• A desaparición ou diminución das poboacións de troita e salmón (especies hospedadoras das súas gloquidios), xunto coa excesiva regulación dos ríos, é o principal factor en contra da conservación de M. margaritifera.
• O gando, ao entrar nos ríos, pisa e enterra os exemplares. Igual pode ocorrer cos pescadores de troita e salmón.
• Os lavados de terra de minas abertas producen gran sedimentación nos ríos e o enterramento dos exemplares. As presas e saltos eléctricos son moi comúns nos ríos onde vive esta especie e provocan retencións de auga e sedimento e a morte de poboacións enteiras.
• A presenza de peixes exóticos diminúe a de troitas e salmóns, dificultando a reprodución das náiades.
• A contaminación derivada dos tratamentos agrícolas e industriais, así como a sedimentación de finos, pode rematar directamente cos exemplares.
• O cambio climático altera a reprodución e distribución das poboacións.
• As obras hidráulicas con movementos de maquinaria pesada poden destruír exemplares.
• As secas e riadas matan directamente exemplares ou poboacións enteiras.
• A redución da súa área de presenza, con poboacións pouco numerosas e illadas unhas doutras, supón un risco grave para a conservación da especie, facendo imposible a reprodución natural.
• Os lumes, tralos cales queda lavada a terra e deposita moita materia orgánica sobre os ríos enterrando os exemplares.
• Outros factores importantes son a fragmentación e destrución do bosque de ribeira por agricultura, o uso de praguicidas e fertilizantes sobre os cultivos que acaban chegando ao río, a contaminación e eutrofización da auga e piso polo gando, a instalación de centrais eléctricas ao longo do río, construción de presas e a detracción de caudais de auga, aumenta a deposición de sedimentos, modificando enormemente o hábitat da especie e impedindo o movemento dos peixes hospedadores, polo que se considera como a principal ameaza para as náiades.
• A deforestación e os lavados de terra de minas abertas tamén producen gran sedimentación nos ríos e modificación dos fondos fluviais. O empeoramento da calidade da auga dos ríos e as obras que provocan alteracións drásticas do fondo (extracción de gravas ou areas ou construción de barreiras mergulladas).
• A choiva aceda tamén afecta gravemente a bosques e ríos.
• A contaminación difusa, industrial e urbana da auga unida ás detraccións modifica o hábitat e impide o desenvolvemento das poboacións de peixes hospedadores e dos posibles futuros xuvenís da náiade. Este efecto faise máis grave cando a auga queda embalsada por presas. As avalanchas ou corrementos de terra provocan tamén a destrución dos hábitat da especie.
• A posible presenza de especies de moluscos invasores pode modificar o ecosistema de forma imprevisible para a conservación de M. margaritifera.
• As instalacións deportivas, de usos turísticos ou para regas, poden provocar destrución do bosque de ribeira e detraccións ou derivacións de auga que afecten de forma grave ao hábitat.

ESTADO DE CONSERVACIÓN: FICHA VERMELLA

Libros Vermellos. Categorías de ameaza

• Mundial: En perigo (EN) (IUCN Rede List 1996)
• Nacional: En perigo (EN) Libro Vermello dos invertebrados de España (Verdú e Galante, 2006)
• Comunidades autónomas: Ningunha

PROTECCIÓN LEGAL

Galicia: Catálogo galego de especies ameazadas. Categoría: En perigo de extinción. Data: 9 de maio de 2007

Fontes de información:

Margaritifera margaritifera: Bases ecológicas preliminares para la conservación de las especies de interés comunitario en España: invertebrados. (Rafael Araujo)

Margaritifera margaritifera. Consellería de Medio Ambiente. Xunta de Galicia.